رنگ لباس

رنگ لباس؛ تفاوت‌های زنان و مردان در انتخاب رنگ لباس.

رنگ‌ها، همانند دیگر نمادها اشاره به ‌معنایی خاص دارند. نسبت جنسیت و رنگ لباس در فرهنگ‌های مختلف، متفاوت است. هیجان‌خواهی و روان‌بنه جنسیتی از جمله عوامل مهم در تبیین نسبت جنسیت و رنگ است. برخی از شرکت‌های بزرگ پوشاک، با هدف افزایش سود، به‌صورت مستقیم یا تحریک گروه‌های اجتماعی برای جنسیت‌زدایی از لباس تلاش می‌کنند، اما همچنان در بسیاری از فرهنگ‌ها، جنسیت ارتباط معناداری با انتخاب رنگ لباس دارد.

تاریخچه رنگ لباس

به‌صورت مطلق نمی‌توان رنگ‌ها را جنسیتی شمرد و مثلا رنگ صورتی را زنانه و رنگ آبی را مردانه دانست. مردان و زنان در ترجیح رنگ صورتی یا آبی با هم متفاوت عمل می‌کنند، اما به‌‌گواه تاریخ، رنگ صورتی تا میانه قرن بیستم، مشترک میان زن و مرد بوده است. تصاویر به‌دست آمده حاکی از این است که در گذشته، رنگ صورتی و قرمز مردانه بوده است و خانواده‌ها برای پسران خود از رنگ صورتی استفاده می‌کردند. رنگ آبی نیز که امروزه مردانه تلقی می‌شود، در گذشته زنانه بوده است.

نقش رنگ در انتخاب‌ها

رنگ به‌عنوان یکی از عناصر مهم و جدایی‌ناپذیر تبلیغات محسوب می‌شود که برخی آن‌ را زبان مادری ناخودآگاه انسان معرفی کرده‌اند. یافته‌های موسسه تحقیقات رنگ (ICR)، حاکی از این است که ذهنیت فرد در مدت 90 ثانیه در تعامل با یک فرد یا محصول شکل می‌گیرد و حدود 62 تا 90 درصد از این ذهنیت و ارزیابی محصولات، از رنگ آنها صورت می‌گیرد. مغز، رنگ را قبل از اشکال و کلمات به رسمیت می‌شناسد. 92.6 درصد از خریداران، رنگ را به‌عنوان مهم‌ترین عامل در هنگام خرید محصول در نظر می‌گیرند. رنگ نه تنها از نظر زیبایی‌شناسی مورد توجه است، بلکه از این حیث که حامل معنا است و رفتار را تحت تاثیر قرار می‌دهد از اهمیت برخوردار است.

نقش جنسیت در انتخاب رنگ

جنسیت، نقشی اساسی در انتخاب رنگ برای پوشاک ورزشی دارد. زنان رنگ‌های گرم را چند برابر بیشتر نسبت به رنگ‌های سرد و خنثی انتخاب می‌کنند و مردان به رنگ‌های سرد و خنثی تمایل دارند.

عوامل موثر بر ترجیحات رنگی

افراد، تحت تاثیر عوامل مختلفی رنگ لباس خود را انتخاب می‌کنند. از جمله، عوامل جمعیت-شناختی مثل سن، شغل، تحصیلات و نیز عوامل جامعه‌شناختی مثل زمینه‌های فرهنگی، سیاسی، طبقه اجتماعی و همچنین عوامل روانشناختی مانند گونه‌های شخصیت. هیجان‌خواهی و روان‌بنه جنسیتی از دیگر عوامل مؤثر بر افراد در ترجیح رنگ هستند.

هیجان‌خواهی

هیجان‌خواهی که به‌معنای حساسیت به یکنواختی و گریز از آن است، از ویژگی‌های روانشناختی است که در ترجیح رنگ توسط زنان و مردان تاثیر بالایی دارد. تحقیقات نشان از تشابه زنان و مردان در ارتباط با رنگ‌های گرم (زرد، قرمز، نارنجی) و رنگ‌های خنثی (بژ، خاکستری، کرم، قهوه‌ای، سیاه ‌و سفید) و ارتباط آنها با افزایش سطح هیجان‌خواهی دارد، به این معنا که با افزایش سطح هیجـان‌خـواهي در زنان و مردان، امتیاز ترجیح رنگ‌ها توسط آنها تغییر مي‌یابد و رنگ‌های نـارنجي و سـورمه‌ای توسط زنان ترجیح داده می‌شود و آبي، سبز، فیروزه‌ای و قهوه‌ای توسط مردان انتخاب می‌شود. بـا افزایش سطح هیجان‌خواهي در گروه مردان میانگین امتیـاز آنهـا بـه رنگ‌های سرد افزایش مـي‌یابـد و در گـروه زنـان بـا افـزایش سـطح هیجان‌خواهي، میانگین امتیاز به رنگ سرد کاهش مي‌یابد.

روان‌بنه جنسیتی

تحقیقات در بررسی نسبت جنسیت و رنگ به دو نتیجه متفاوت دست‌یافته‌اند؛ برخی از تحقیقات میان جنسیت و رنگ رابطه معناداری را نشان می‌دهد و برخی دیگر نه. بر اساس نظریه روان‌بنه جنسیتی، کودکان به‌طور فعال اطلاعات مربوط به جنسیت را جست‌وجو می‌کنند و به آن اهمیت می‌دهند و بدین ترتیب یادگیری دیدگاه‌ها معمولا در ارتباط با هر دو جنس حاصل می‌شود و روان‌بنه جنسیتی به‌عنوان یک ساختار دانش ساخت‌یافته عمل می‌کند و تحت تاثیر فرهنگ، تمایل جنسیتی به رنگ‌های متفاوت یا مشابه را شکل می‌دهد.

روانشناسی اجتماعی رنگ لباس

زنان و مردان در انتخاب و ترجیح برخی رنگ‌ها رفتار مشابه و در برخی موارد، رفتار متفاوتی دارند؛ به‌عنوان مثال یک پژوهش نشان داده است که در ترجیح رنگ‌های اصلی قرمز،آبی و زرد، میان دانش‌آموزان ابتدایی در شش پایه تحصیلی، تفاوت وجود دارد. بدین صورت که دختران رنگ زرد و پسران رنگ آبی را بر سایر رنگ‌ها ترجیح می‌دهند. در رابطه با رنگ‌های فرعی نیز میانگین انتخاب هشت رنگ فرعی (سبز، خاکستری، سفید، بنفش، قهوه‌ای، نارنجی، صورتی و سیاه) نیز متفاوت است. بر این اساس دختران رنگ صورتی و پسران رنگ سبز را به‌عنوان رنگ‌های مورد علاقه خود انتخاب کرده‌اند. رنگ لباس زنان و مردان تحت تأثیر متغیرهایی ازجمله شخصیت، تحصیلات، سن، محیط و موقعیت و طبقه اجتماعی، متفاوت انتخاب می‌شود.

رنگ لباس در آموزه‌های دینی

آموزه‌های دینی مرتبط با رنگ لباس، به دو دسته تبیینی و هنجاری تقسیم می‌شود.

آموزه‌های تبیینی

بر اساس آیات و روایات رنگ‌ها به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌شوند. رنگ‌های سفید، قرمز، سبز، آبی، صورتی و زرد از جمله رنگ‌های مثبت و رنگ‌های سیاه و قرمز تند از جمله رنگ‌های منفی هستند، و استفاده نکردن از چنین رنگ‌هایی توصیه شده است.

استفاده از رنگ‌های شادی‌آفرین در لباس، حس الفت، تسالم و عدم مقابله را ایجاد می‌کند. محققان بر این باورند که نگاه به رنگ‌های روشن، چشم را روشن کرده و برای دیدن و استمرار آن رغبت ایجاد می‌کند. ائمه نیز در روایاتی به استفاده از رنگ‌های روشن در پوشش، همانند رنگ زرد برای نعلین و رنگ سفید برای پیراهن، سفارش کرده‌اند و سیره آنها درباره استفاده از رنگ سیاه حکایت از کراهت این رنگ مگر در برخی موارد مانند کفش، عمامه، عبا یا قبا و چادر دارد. برخی روانشناسان، رنگ سیاه را نمایانگر مرز مطلق دانسته‌اند؛ شاید علت کراهت رنگ سیاه و تیره همین ایجاد مرزی است که بین افراد کشیده‌ می‌شود و این امر با اصل الفت و همنشینی مخالف است. در همین چارچوب، استفادۀ زنان از رنگ‌های تیره در پوشش، مرز کاملی بین آنها و افراد نامحرم ایجاد کرده و به دیگران اعلام می‌کند که صاحب این لباس تمایلی به برقراری روابط گرم ندارد و فرد مقابل نیز با دیدن رنگ سیاه چنین پیامی را دریافت خواهد کرد. کاندینسکی معتقد است رنگ سیاه نشانگر عدم و نیستی و مانند سکوتی ابدی است؛ گویی که این رنگ اساسا صدایی ندارد، برخلاف رنگ‌های روشن که پیام انفتاح و ایجاد رغبت دارند.

آموزه‌های هنجاری

احکام فقهی شیعه بر مدار مصالح و مفاسد چرخ می‌زند و انتخاب رنگ لباس نیز از این قاعده گریز ندارد. بنابراین مطلوبیت رنگ‌های بیان شده به‌معنای استفاده بی قید و شرط از آنها نیست بلکه به‌کارگیری رنگ‌های مطلوب مثل قرمز، به‌دلیل رعایت مصالح و مفاسد فردی، اجتماعی و عرفی ممکن است دچار استثناء شود. از جمله قواعدی که موجب محدودیت در انتخاب پوشش می‌شود، قاعده «لباس شهرت» است، لباس شهرت اصطلاحی فقهی و بیانگر حرمت هر نوع پوشش اعم از کفش، لباس یا موارد تزیینی همچون ساعت است که برای خودنمایی و فخرفروشی و ریاکاری پوشیده شود. بنابراین اگر رنگ لباس شخص موجب جلب توجه مردم شود، استفاده از آن حرام است. مطالعات روانشناختی نیز نشان می‌دهد که رنگ‌ها می‌توانند بر عملکردهایی همچون جذابیت، اثرگذار باشند به-عنوان مثال رنگ قرمز جنس مخالف را جذب می‌کند و در افراد با میزان هیجان‌خواهی بالا باعث برانگیختگي و افزایش واکنش پذیری می‌شود. به ایـن صورت که افراد با هیجان‌خواهي بالا در مواجهه با رنگ قرمز نسبت به رنگ سفید تمایل بیشتری به رفتارهای ناهنجار نشان می‌دهند. بنابراین اگرچه زنان و مردان در انتخاب لباس آزاد هستند، اما آزادی فردی در انتخاب لباس نباید منجر به فرسایش نظام اجتماعی شود و وضع چنین قواعدی برای جلوگیری از آن است. یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم در نظام اجتماعی اسلامی همان اصل الفت است که در تضاد با لباس شهرت و دیگر موارد است، زیرا جریان ایجاد شده در جامعه به‌واسطه پوشیدن لباس شهرت یا لباس‌های با برانگیختگی بالا، جریان رقابت و حسادت خواهد بود و این‌گونه صفات در مخالفت با صفات الفت و تسالم هستند.

مبارزه با کلیشه‌های جنسیتی

جنسیت و رنگ لباس در جوامع غربی امری پذیرفته شده است و رنگ‌ها و لباس‌ها، جنس پارچه، نوع برش پارچه، ترکیب رنگ‌ها همگی جنسیت‌زده هستند. اخیرا در جوامع غربی کمپینی با عنوان (Anti-Bullying Day) یا روز تیشرت صورتی ایجاد و به نماد مبارزه با زورگویی تبدیل شده است. در این روز بسته به اینکه در کدام کشور برگزار می‌شود همه شرکت‌کنندگان، یک تک‌رنگ خاص (بنفش، صورتی) را به تن می‌کنند و با کلیشه‌های جنسیتی مبارزه می‌کنند. شرکت‌های طراحی لباس نیز همسو با کمپین‌هایی شبیه کمپین تیشرت صورتی سعی دارند نگاه جنسیتی به لباس را تغییر دهند، به‌همین دلیل لباس‌هایی را تحت عنوان فراجنسیتی یا unisex طراحی و تولید می‌کنند. Unisex سعی در شکستن کلیشه‌های جنسیتی در فشن دارد و در طراحی لباس به اشتراکات بین جنسیت‌ها می‌پردازد و بر اتحاد و یکی شدن جنس زن و مرد تاکید دارد. جنسیت‌زدایی از لباس در جوامع غربی اگرچه سابقه‌دار است، اما در چند سال اخیر رشد چشم‌گیری داشته است؛ به صورتی که جشنواره‌های شو لباس، عرصه به‌‌نمایش‌گذاشتن چنین لباس‌هایی شده است. جشنواره‌هایی که در آن، مردان لباس‌هایی را پوشیده‌اند که از نظر رنگ غالباً انتخاب زنانه است، اگرچه ترکیب رنگ و طراحی آنها نیز در چنین برداشتی بی‌تأثیر نیست.

منابع

• اراکی، محسن، «فقه شهر، نقش رنگ‌ها در سبک زندگی دینی، تاثیرات روانی رنگ‌ها و تاکید اسلام» پایگاه تخصصی وسائل، تاریخ درج مطلب: 23 آبان 1397ش.
• اکبریان، مهشید، «تاریخچه رنگ‌های آبی و صورتی و مفهوم آن‌ها» وب‌سایت COMODE، تاریخ درج مطلب: 28 نوامبر 2021م.
• «حکم پوشیدن لباس سیاه چیست؟ آیا پیشوایان معصوم به ما سفارش کرده‌اند که در عزاداری لباس مشکی بپوشیم؟»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخگویی به مسائل دینی، تاریخ درج مطلب: 7 بهمن 1385ش.
• حسینی خامنه‌ای، سیدعلی، «پوشش و نگاه کردن»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1393ش.
• خاکی، علی و مهدوی، مجتبی، «بررسی تفاوت‌های سنی با رویکردن ترجیح رنگ در دانش‌آموزان ابتدایی استان تهران و خراسان رضوی»، در فصلنامه مطالعات آموزشی و آموزشگاهی، شماره 4، زمستان 1399ش.
• روستائی فارسی، زینب، «رنگ سیاه در روانشناسی و قرآن»، در فصلنامه علمی تخصصی روانشناسی، علوم اجتماعی و علوم تربیتی ، شماره 1، بهار 1398ش.
• زارعی، هیمن و همکاران، «مقاله رنگ و تاثیر ان بر عملکرد روانشناختی افراد: یک مقاله مروری سیستماتیک»، در مجله مهندسی بهداشت حرفه‌ای، شماره 1، بهار 1400ش.
• سید پورآذر، سیدحسن، «مصداق و مفهوم صحیح لباس شهرت»، وب‌سایت نشست دوره‌ای اساتید سطوح عالی و درس خارج، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1399ش.
• شهراد، الهه و جمعی از نویسندگان، «مطالعه تاثیر عامل گشودگی به تجربه بر تغییرات ترجیح رنگی زنان»، در فصلنامه زن در فرهنگ و هنر، شماره 2، بهار 1402ش.
• شهراد، الهه و همکاران، «بررسی تغییرات ترجیح رنگی زنان و مردان با سطوح مختلف هیجان-خواهی»، در نشریه علوم و فناوری رنگ، شماره 3، 1401ش.
• مرتضوی‌فر، سیدرسول و همکاران، «بررسی نقش جنسیت در انتخاب رنگ پوشاک ورزشی در بین دانشگاهیان دانشگاه مازندران»، در پژوهش‌نامه مدیریت ورزشی و رفتار حرکتی، شماره 27، بهار و تابستان 1397ش.
• مطهری، مرتضی، مسأله حجاب، قم، صدرا، 1390ش.
• نصیری، ترنج، «بلوغ فشن بدون جنسیت در مجموعه‌های بهار-تابستان ۲۰۲۳ مردانه»، وب‌سایت COMODE، تاریخ درج مطلب: 22 ژوئن 2022م.