ورزش بانوان

تیم ملی فوتبال زنان ایران

ورزش بانوان؛ فعالیت بدنی سازگار با جنسیت و جسم زنان با هدف توانمندسازی و افزایش سلامت و شادابی.

ورزش زنان در دهه‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. اگرچه ورزش در گذشته اختصاص به مردان داشت؛ اما امروزه زنان نیز مانند مردان در بیشتر رشته‌های ورزشی فعالیت می‌کنند. از ورزش زنان کارکردهای مختلفی ازجمله پر کردن اوقات فراغت، تقویت قوای بدنی، جنبه‌های درمانی و تناسب اندام را می‌توان انتظار داشت.

مفهوم‌شناسی

ورزش در لغت به‌معنای تمرین و کار پیاپی یا انجام حرکات خاص برای تقویت عضلات است. در اصطلاح تعریف ورزش منوط به هدفی است که دنبال می‌شود؛ برخی ورزش را انجام فعالیتی بر پایه قوانین خاص و مورد توافق همگانی با اهداف تفریحی، مسابقه‌ای و دست‌یابی به نشاط یا مهارت دانسته‌اند و برخی دیگر ورزش را مجموعه فعالیت‌های فیزیکی و غیر فیزیکی می‌دانند که با هدف خاص انجام می‌شود. از مجموع تعاریف ارائه‌شده می‌توان ورزش را انجام کار فکری و جسمی به‌همراه اجرای مرتب تمرین‌های بدنی با هدف تکمیل قوای جسمانی و روحی تعریف کرد.

ورزش زنان نیز به مجموعه‌ای از فعالیت‌های جسمانی مناسب با جنسیت و وضعیت جسمانی زنان با رعایت موازین اسلامی با هدف افزایش سلامتی، نشاط، تقویت اعتماد‌به‌نفس، توانمندسازی و کاهش افسردگی گفته ‌می‌شود.

تاریخچه ورزش زنان

در غرب

در گذشته، بیشتر فعالیت زنان به کارهای خانه، مزرعه، دامداری، باغداری و مشاغلی از این ‌دست مربوط می‌شد. فعالیت‌هایی همچون اسب‌سواری و شکار برای برخی زنان بزرگ‌زاده یا زنان متمول امکان داشت. بعد از رنسانس و تغییرات فکری، فلسفی و اجتماعی جهان مدرن و ظهور جنبش‌های زنان و تلاش برای برقراری برابری جنسیتی، مسئله ورزش زنان مطرح شد. اولین حضور زنان به‌صورت جدی در عرصه ورزش به المپیاد سال 1900م پاریس بازمی‌گردد که شش نفر از زنان در دو رشته گلف و تنیس شرکت کردند. در سال 1904م شرکت‌کننده زنی وجود نداشت و در سال‌های بعد مانند 1924م تعداد زنان به نحو چشمگیری افزایش یافت.

در ایران

با ورود مدرنیته به ایران و تغییرات فرهنگی به‌ویژه در زمینه فعالیت‌های اجتماعی-فرهنگی زنان، مسئله ورزش عمومی زنان نیز مطرح شد. ورود مطبوعات در کنار افکار روشن‌فکران و روزنامه‌نگاران خصوصاً مطبوعاتی که مسئله و دغدغه اصلی خود را در حوزه زنان تمرکز داده بودند، در طرح مسئله ورزش زنان بسیار تأثیرگذار بود.

اولین قانون در حمایت از ورزش همگانی در سال 1306ش، دو ساعت ورزش اجباری در مدارس را پس از تصویب در مجلس شورای ملی تصویب کرد؛ اما تا مدت‌ها این قانون ضمانت اجرایی به‌دلیل عدم وجود معلم ورزش، نداشت. به این قانون تبصره‌ای با عنوان «تا زمانی که وزارت فرهنگ برای اجرای این قانون افراد مورد نیاز را در اختیار نداشته باشد می‌تواند آن را تعدیل کند» اضافه شد.

حمایت مطبوعاتی

در دوران قاجار و پهلوی روزنامه‌ها مهم‌ترین رسانه‌های تأثیرگذار در جامعه بودند. روزنامه اطلاعات وابسته به مرکز اطلاعات ایران، آمیخته با تعریف، تمجید و معرفی سازمان‌ها، اقدامات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دولت پهلوی اول بود. روزنامه اطلاعات همسو با جریان تجددخواهی دولت پهلوی اول، تلاشی مضاعف در جهت تبیین افکار عمومی در مسائل زنان انجام داد. مطالب این روزنامه با هدف پشتیبانی از ورود زنان به فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی به‌ویژه حوزه ورزش، نگاشته می‌شد. هرچند تا اواخر دوره‌ پهلوی اول زنان حضور جدی در میادین ورزشی نداشتند. در کنار روزنامه اطلاعات روزنامه عالم نسوان، در واکنش به بحث‌های عمومی مانند عدم لزوم ورزش برای زنان یا یکی دانستن کارِ خانه با ورزش مطالبی را منتشر می‌کرد. روزنامۀ عالم نسوان در واکنش به این مطالب کارهای خانه از قبیل گردگیری و آشپزی را در مقایسه با فعالیت‌های ورزشی، فعالیتی ملایم عنوان می‌کرد که برخلاف حرکات ورزشی منجر به عرق کردن و برافروختگی نمی‌شود و بدین ترتیب زنان را برای انجام فعالیت‌های ورزشی اقناع می‌کرد.

انگیزه زنان از ورزش

زنان با انگیزه‌های مختلفی به ورزش روی می‌آورند. برخی زنان با هدف مدیریت بدن، کاهش وزن و تناسب‌اندام ورزش می‌کنند. تحقیقات نشان می‌دهد ورزش فواید دیگری از جمله موفقیت، رهایی انرژی، دوست‌یابی، تعامل اجتماعی، رشد و توسعه مهارت، کسب نشاط، احساس لذت، پیشگیری از بیماری، شادابی، رفع نیازهای عاطفی، لذت، گذراندن اوقات فراغت، افزایش قدرت بدنی، رقابت‌طلبی، کسب پیروزی، رفع نیاز زیباشناختی، سلامت استخوان‌ها، کاهش خطر ابتلا به زوال عقل، کاهش ابتلا به پوکی استخوان، بهبود سلامت جنسی، کاهش استرس، افسردگی و اضطراب، سلامت پوست و بهبود وضعیت خواب دارد.

رشته‌های ورزشی مورد توجه زنان

از بین رشته‌های ورزشی موجود در جهان رشته بدن‌سازی و پرورش اندام به‌دلایل مختلفی مورد توجه افراد قرار گرفته است. هرچند بیشتر افراد تصور می‌کنند که این ورزش مختص مردان است؛ اما آمارها نشان می‌دهد در 70 درصد از دوره‌های برگزارشده توسط فدراسیون بدن‌سازی و پرورش اندام، بانوان شرکت کرده‌اند.

تمایل غالب زنان به ورزش‌هایی چون بدن‌سازی و پرورش اندام به‌جهت سلامت جسمی، روانی و تناسب‌ اندام است. انجام تمرینات ورزشی بدن‌سازی موجب بهبود سلامت زنان و افزایش اعتمادبه‌نفس در آنها می‌شود. از میان رشته‌های مختلف بدن‌سازی و پرورش اندام، ورزش‌های ذیل با استقبال بیشتری روبه‌رو بوده است:

• ایروبیک: رشته‌ای هوازی است که از طریق تکنیک‌های حرفه‌ای به تحرک بیشتر، چربی‌سوزی و کاهش وزن منجر می‌شود.
• اسپینینگ: ورزشی است که روی دوچرخه ثابت انجام می‌شود و به چربی‌سوزی، کاهش کالری و تقویت ماهیچه‌ها و عضلات کمک می‌کند.
• پیلاتس: این ورزش بین ذهن و بدن ارتباط ایجاد می‌کند و توسط دستگاه‌های ورزشی و تجهیزات ورزشی انجام می‌شود. این ورزش بر ماهیچه‌ها و مفاصل تأثیر دارد و وضعیت فیزیکی و جسمی بدن را بهبود می‌بخشد.
• تی‌آر ایکس (TRX): این ورزش به کمک بندهایی که به دیوار یا سقف بسته می‌شود، انجام می‌گیرد و علاوه بر کاهش وزن به بهبود استقامت عضلات کمک می‌کند.
• فیتنس: فیتنس ترکیبی از ورزش با دمبل، دستگاه و وزنه است. این ورزش بین دختران محبوب‌تر است. ورزش فیتنس موجب تقویت و حجیم‌سازی عضلات می‌شود.

ورزش زنان در قانون اساسی ایران

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با توجه به مبانی فقهی به این مهم توجه کرده است و در اصل سوم یکی از وظایف دولت را در کنار آموزش‌وپرورش، فراهم کردن تربیت‌بدنی رایگان، برای همه مردم و در تمامی سطوح قرار داده است. در نتیجه بر اساس اصل بیست‌ویکم، دولت موظف است حقوق زن را در همه زمینه‌ها با رعایت موازین اسلامی تضمین کند و زمینه‌های مساعد را برای رشد شخصیت و احیای حقوق مادی و معنوی وی فراهم کند. ازجمله این حقوق، حقوق تفریحی و ورزشی زنان است.

ورزش زنان از نگاه حقوقی

از منظر حقوقی، دو دیدگاه کلان دربارۀ مشارکت زنان در انواع فعالیت‌های ورزشی وجود دارد؛ بر اساس یک دیدگاه، اصل در فعالیت‌های ورزشی زنان، صرف‌نظر از هر عامل دیگر و تنها با توجه به نوع ورزش، آزادی است و سنگین یا سخت‌بودن ورزش برای زنان، به خواست و ارادۀ خود آنان بستگی دارد. از این منظر، نظام حقوقی دلیلی برای ایجاد محدودیت در انتخاب نوع ورزش برای زنان ندارد. بر اساس دیدگاه دوم، نظام حقوقی باید به طبیعت زن و مرد توجه کند و در طراحی نظام اجتماعی و ارائه امور حمایتی، به زنان اجازه اجرای ورزش‌هایی را بدهد که با طبیعت و روان آنان سازگار است؛ در نتیجه ورزش‌های سخت و سنگین برای آنان مجاز نخواهد بود.

پیشرفت ورزش زنان پس از انقلاب اسلامی

وحیده ایثاری، عضو تیم ملی فوتبال زنان ایران

پس از انقلاب اسلامی ورزش زنان در زمینه‌های مختلف با پیشرفت‌های چشم‌گیری مواجه شد: افزایش مربیان خانم از 9 نفر به 35 هزار مربی؛ افزایش تعداد داوران زن از 7 نفر به 16 هزار نفر؛ افزایش 30 برابری ورزشگاه‌های اختصاصی بانوان؛ افزایش 400 برابری مدال‌های کسب‌شده در رقابت‌های بین‌المللی.

ورزش قهرمانی

ورزش قهرمانی زنان در بسیاری از کشورهای مسلمان با چالش‌هایی مواجه بوده است؛ اما در ایران ورزش قهرمانی زنان توانسته به پیشرفت‌های خوبی دست یابد. ورزش قهرمانی زنان پس از انقلاب در سال 1371ش بار دیگر در رشته‌هایی مانند والیبال، بسکتبال و تنیس روی میز احیا شد. اکنون در سطح بین‌الملل بانوان جمهوری اسلامی در اکثر رشته‌های ورزشی مانند فوتسال، کبدی، شنا، قایق‌رانی، وزنه‌برداری، کاراته، تکواندو و شطرنج به رقابت می‌پردازند. جمهوری اسلامی ایران در برخی رشته‌های ورزش قهرمانی زنان صاحب جایگاه برتر است: رتبه دوم جهان در رشته کبدی؛ رتبه سوم جهان در رشته والیبال ساحلی؛ رتبه شش جهانی در رشته فوتسال؛ رتبه هشت جهانی در والیبال؛ رتبه اول جهانی ووشو.

آمار باشگاه‌ها و زنان ورزشکار

بر اساس مطالعات موجود، ایران به‌لحاظ سرانه ورزشی بانوان دچار فقر فضای ورزشی است و زنان ایران نیز با فقر حرکتی و ورزشی روبه‌رو هستند. تعداد زنانی که به‌صورت منظم در طول هفته ورزش می‌کنند، بسیار کم است. طی سال‌های اخیر تغییر سبک زندگی و کاهش میزان تحرک و فعالیت فیزیکی زنان در محیط کار و منزل مشکلات فراوانی را برای زنان ایجاد کرده است. با تمامی مشکلات، موانع و تبعیض‌هایی که بر سر راه ورزش زنان وجود دارد، آمار رسمی اعلام‌شده توسط معاون توسعه ورزش زنان از حدود یک‌میلیون و چهارصد هزار نفر ورزشکار سازمان‌یافته زن در کشور خبر می‌دهد. بیش از 16 هزار باشگاه زنانه در کل کشور، فعال است. برخی از بانوان ورزشکار در ورزش‌های حرفه‌ای فعال هستند و تاکنون بیش از 3300 مدال توسط بانوان در رویدادهای مختلف ورزشی کسب ‌شده است. برخی زنان حاضر در ورزش حرفه‌ای به داوری مسابقات ملی و بین‌المللی نیز می‌پردازند. طبق آمار رسمی تعداد داوران زن در مسابقات ملی و بین‌المللی بیش از 88000 نفر است که از این تعداد، 267 نفر در رویدادهای بین‌المللی به قضاوت پرداخته‌اند.

مدال‌آوران

با گذشت 40 سال از انقلاب اسلامی ایران اگرچه حضور زنان در عرصه‌های بین‌المللی ورزش با چالش‌های فراوانی مواجه بوده است؛ اما ورزشکاران زن ایرانی موفق شدند مقبولیت حجاب نزد فدراسیون‌های جهانی را جا انداخته و در عرصه‌های مختلف با پوشش اسلامی مدال کسب کنند. بیشترین میزان شکوفایی زنان در کسب مدال در ورزش‌های قهرمانی مربوط به ده سال اخیر است. کسب اولین مدال بین‌المللی ورزشی برای زنان در سال 2002م در رشته تیراندازی بود. در بازی‌های گوانجو زنان حاضر در کاروان ورزشی ایران یک مدال طلا توسط خدیجه آزادپور در رشته ورزشی ووشو کسب کردند؛ همچنین در این بازی‌ها پنج مدال نقره و نه مدال برنز توسط بانوان کسب شد. در المپیک 2012م زهرا نعمتی در رشتۀ تیراندازی با کمان، در بازی‌های آسیایی 2014م کیمیا علیزاده در تکواندو، در رقابت‌های آسیایی حمیده عباسعلی در رشته کاراته و در مسابقات آسیا لیلا ابراهیمی در رشته دوومیدانی موفق به کسب مدال طلا شدند. سارا خادم‌الشریعه نیز در رشته شطرنج علاوه بر کسب درجه استاد بزرگ زنان، در هجده‌سالگی عنوان استاد بین‌الملل را کسب کرد.

حجاب و عفاف در ورزش بانوان

برگزاری گردهمایی بزرگ گروه‌های ورزشی بوستان‌های تهران در باغ‌موزه قصر

مسئله پوشش زن در حوزه ورزش زمانی مطرح است که مردان در ورزش بانوان با هر سمت و عنوانی حضور داشته‌ باشند؛ بنابراین عنصر پوشش را باید در ضمن ارتباط زن و مرد بررسی کرد. از منظر فقه اسلامی، پوشش برای زنان الزامی است و این حکم قابل اسقاط و تغییر نیست. نداشتن پوشش یک امر ذاتی ورزش تلقی نمی‌شود تا موجب شود میان حکم اباحه و آزادی ورزش و حکم الزامی پوشش تزاحمی حاصل شود؛ بلکه برای ورزش بانوان باید لباس مناسب طراحی کرد. افزون بر پوشش، تهییج نیز از عناصری است که باید به آن توجه کرد. حرکات ورزشی زنان نباید باعث تهییج شهوانی مردان شود. مسئلۀ پوشش و عفاف در ورزش بانوان از دید فقها در اماکن و معابر عمومی دارای حدودی است و چنانچه برجستگی‌های بدن نمایان باشد یا حرکات آنها در ورزشِ مورد نظر تحریک‌آمیز و مخالف هنجارهای اخلاقی باشد، جایز نیست.

ورزش مختلط

دو مرد بر سکوی قهرمانی دوچرخه‌سواری‌ زنان

عنصر دیگر در حوزه ورزش اختلاط زنان و مردان است. این امر به‌خصوص در ورزش‌هایی که مستلزم تماس بدنی است، با محدودیت‌های اخلاقی و شرعی رو‌به‌رو است. در دستگاه فقهی و نظام حقوقی اسلام نیز از آن منع شده است. تلاش برخی برای به تصویر کشیدن پیامدهای مثبت ورزش‌ مختلط و ترویج آن نیز مبنای علمی ندارد و با مخالفت‌های بسیاری از سوی زنان روبه‌رو شده است. اختلاط با ترنس‌ها نیز چالش جدیدی است که تبعیض جنسیتی را افزایش داده است. نتیجه مسابقات دوچرخه‌سواری زنان در شیکاگو به‌صورتی مضحک حاکی از دست‌یابی تنها یک زن به مدال برنز بود، چراکه دو مدال طلا و نقره را ترنس‌ها از آن خود کردند. ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه، با امضای قانون ممنوعیت همجنس‌گرایی در روسیه، گفت: افراد تراجنسیتی مثل جهش‌هایی کرونا، متنوع شده‌اند. اگر مردی با عمل تغییر جنسیت به زن تبدیل شود، در مسابقات ورزشی زنان برنده می‌شود و با ادامه این جریان، ورزش زنان نابود خواهد شد.

دیدگاه اسلام

موضوع‌شناسی حقوق ورزشی و تفریحی زن به‌معنای بررسی عناوینی است که قابلیت تعلق احکام حقوقی را دارد. مهم‌ترین عناوینی که رابطه مستقیم با ورزش و فعالیت‌های تفریحی دارد، عبارت است از:

1. فعالیت بدنی؛ در دو مفهوم گسترده و محدود است. مفهوم گسترده آن، یک تعبیر عام است و درباره هرگونه فعالیت بدنی است که انسان در آن، جسم خود را به کار می‌گیرد. در برابر این مفهوم، برخی فعالیت بدنی را فرآیند تمرین، فعال‌سازی و ورزیدگی در مقابل تنبلی، سستی و رخوت می‌دانند. در دستیابی به حکم حقوقی این گونه فعالیت، به موارد کاربرد که در واقع عناوین عرفی است توجه می‌شود.
2. بازی؛ بازی شکل پیشرفته‌ای از فعالیت بدنی یا ذهنی است؛ اما درباره مفهوم و عناصر سازنده آن وحدت نظر وجود ندارد. برخی عنصر اساسی بازی را سرگرم‌کنندگی دانسته و در تعریفی دیگر، به قاعده‌مندی و رقابت اشاره ‌کرده‌اند. با وجود این، نکته حائز اهمیت در تعریف بازی این است که دارای وجهه فرهنگی است؛ بنابراین برای یافتن احکام مترتب بر آن نمی‌توان به‌سادگی و بدون در نظر گرفتن جهت فرهنگی اظهارنظر کرد. این وضعیت به‌خصوص درمورد بازی زنان وجود دارد؛ همچنین وسایل و ابزارهای بازی نیز متضمن این جهت فرهنگی است و چه‌بسا شخصیت و هویت فرهنگی زن در طراحی چنین وسایلی رعایت نشود و در نتیجه حکم فقهی و حقوقی آن متفاوت با صورت‌های دیگر باشد.
3. ورزش؛ تعریف‌ها از ورزش متفاوت است و ارائه تعریفی که بتواند همه مصداق‌ها را در بر بگیرد، دشوار است؛ از این‌رو ارائه تعریف از مسیر پیوندهای خانوادگی میسر است و نمی‌توان به عناصر کاملاً مشترک در همه ورزش‌ها دست ‌یافت؛ ازاین‌رو در ورزش مجموعه‌ عناصری هست که در مجموع در مصداق‌های ورزش وجود دارد؛ اما الزاماً به‌صورت یکسان در همه ورزش‌ها مشترک نیست.
4. تفریح؛ حالتی هیجانی است که از احساس خوب زیستن و خرسندی فرد در زندگی ناشی می‌شود و احساسات مثبتی چون پیشرفت، تبحر، سرزندگی، پذیرش، موفقیت، خود‌ارزشی و شادی را به همراه دارد و درنتیجه خودانگاره مثبت فرد را تقویت می‌کند؛ به تجربه زیباشناختی پاسخ می‌دهد و هدف‌های شخصی را تحقق می‌بخشد.

در رابطۀ میان ورزش و تفریح، گاه ورزش برای شخص به‌عنوان یک حرفه مطرح‌ است و هیچ‌گونه خرسندی و احساس رضایتمندی به وی دست نمی‌دهد. برخی از موارد ورزش و تفریح در مصداق واحد جمع می‌شوند و در مواردی تفریح به حساب می‌آیند؛ ولی ورزش محسوب نمی‌شوند.

در نظام فقهی، ضوابط کلی این‌گونه رفتارها بررسی شده است. برخی عناوین خاص ورزش، چون اسب‌دوانی و تیراندازی به‌صورت خاص در فقه متعلق حکم قرار گرفته است. در مسئله ورزش بانوان اصول عقلی و شرعی مطرح شده است که این اصول در ورزش مردان نیز مطرح است؛ اما کفه ترازوی این اصول برای زنان سنگین‌تر است از جمله اصل عفاف و حجاب، اصل عدم اختلاط، اصل اعتدال، اصل هماهنگی بین جان و تن، اصل توجه به ویژگی‌های جنسی و جنسیتی؛ باتوجه به این اصول روشن می‌شود که اصل حق ورزشی برای زنان به رسمیت شناخته شده ‌است و ورزش زمانی برای زنان مفید خواهد بود که با اصل شرافت و حیثیت انسانی زن تضادی نداشته باشد.

منابع

• افروزه، محمدصادق و دیگران، «تحلیل گفتمان ورزش زنان در ایران»، مدیریت ارتباطات در رسانه‌های ورزشی، سال نهم، شماره دوم، 1400ش.
• افشار، زهرا، «ده فایده‌ شگفت‌آور ورزش در زنان»، پیام زن، شماره 268، 1393ش.
• «انواع رشته‌های ورزشی بانوان»، وب‌سایت سرپوش ورزشی، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1402ش.
• «آشنایی با محبوب‌ترین و بهترین ورزش‌های دخترانه»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1402ش.
• «بیش از 20 هزار باشگاه بدن‌سازی در کشور فعال است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار مطلب: 27 تیر 1401ش.
• «پرافتخارترین ورزشکاران زن ایرانی»، خبرگزاری فرادید، تاریخ انتشار مطلب: 27 آذر 1398ش.
• پیری، مژگان و همکاران، «مقایسه تفاوت‌های جنسیتی در انگیزش مشارکت ورزشی دانش‌آموزان ورزشکار»، نشریه علمی آموزشی و ارزش‌یابی، دوره هشت، شماره 29، 1394ش.
• «تاریخچه‌ ورود زنان به مجامع ورزشی»، مجله ویستا، تاریخ بازدید: 14 بهمن 1402ش.
• «تازه‌ترین آمار حیرت‌آور دولت؛ ایران چگونه 13 میلیون ورزشکار زن حرفه‌ای دارد؟ پناه بردن به آمار، جای رفع تبعیض و حذف محرومیت ورزش دختران»، خبرگزاری تابناک، تاریخ انتشار مطلب: 30 آذر 1398ش.
• «تعریف ورزش»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1402ش.
• «ثبت بهترین نتیجه تاریخ ووشو در جهان/ قهرمانی ایران در بخش ساندا در سرزمین چین»، خبرگزاری تسنیم. تاریخ انتشار مطلب: 1 آبان 1398ش.
• «حضور بانوان ایرانی با موفقیت‌های چشمگیر در عرصه ورزشی»، خبرگزار ایرنا، تاریخ انتشار مطلب: 19 آذر 1401ش.
• حکمت‌نیا، محمود، حقوق و مسئولیت‌های فردی و اجتماعی زن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390ش.
• «درباره سیاست‌های فرهنگی اجتماعی ورزش زنان کشور»، مرکز پژوهش‌های مجلس، تاریخ بازدید: 24 بهمن 1402ش.
• رحمتی، محسن و خنجری، پریوش، «روزنامه اطلاعات و ورزش در عصر پهلوی اول (1320-1304)»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال نهم، شماره دوم، 1398ش.
• زنداقطاعی، فاطمه، «الگوی اسلامی ورزش بانوان (بررسی ورزش زنان از دیدگاه فقه شیعه)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1402ش.
• عزیزی، غلامرضا و خسروزاده، سیروان، «واکاوی شکل‌گیری و رشد ورزش زنان در عصر رضاشاه»، تاریخ ایران، دوره چهاردهم، شماره دو، 1400ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1402ش.
• «معاون وزیر: یک‌میلیون و 400هزار ورزشکار زن سازمان‌یافته داریم»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار مطلب: 19 تیر 1400ش.
• «مفهوم تربیت‌بدنی و ورزش»، وب‌سایت پی‌دی‌اف داک، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1402ش.
• «مقایسه ورزش بانوان ایرانی و خارجی»، وب‌سایت رویداد 24، تاریخ انتشار مطلب: 25 آبان 1401ش.
• موسوی اجاق، راحله سادات و بروغنی، نازنین زهرا، «مقایسه تطبیقی بهره‌مندی زنان از حقوق ورزشی در دوران «پهلوی و انقلاب اسلامی»، پژوهش‌نامه حقوق بشر، 1398ش.
• «ورزش چیست»، وب‌سایت مصاحب، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1402ش.
• «ورزش دختران»، ویکی‌پرسش، تاریخ بازدید: 24 بهمن 1402ش.